Pisanki wielkanocne

 

Wśród najbardziej popularnych symboli wielkanocnych takich jak palemka, cukrowy baranek, zajączek i rzeżucha wyróżniają się
zdobione jajka. Historia pisanek jest ciekawa, jeśli chodzi o jej udział w kulturze materialnej starożytnej, jak i polskiej. Warto na pewno ją poznać.

 

„Święcone” wielkanocne jest rdzennie polskim zwyczajem, nigdzie w innych krajach nie spotykanym; jest dowodem bezgranicznej gościnności Polaków, którzy w dawnych czasach nieraz setki gości spraszali, przygotowując dla nich wymyślne, zbytkowne potrawy wielkanocne, tak mięsne jak i mączne, często artystycznie udekorowane.

Cały ogromny dział etnografii poświęcony jest badaniom tej przebogatej dziedziny polskiego folkloru związanej z pisankami. Pisanka jest to ogólna, zwyczajowa nazwa jaja (zwykle kurzego, ale także gęsiego czy kaczego) zdobionego różnymi technikami. Ten tekst poświęcony jest przede wszystkim polskim tradycjom pisanki wielkanocnej. Pisanki symbolizującej nowe życie. Czym byłyby Święta Wielkanocne bez pisanek? Wiadomo! To niewyobrażalne.

Dzielenie się jajkiem podczas śniadania wielkanocnego ma odniesienie do wigilijnego opłatka (podczas dzielenia się jajkiem nie używamy widelca).

 

Historia pisanek

Jaja są używane w obrzędowości i symbolice różnych kultur oraz jako elementy dekoracyjne. Jajo stanowi zalążek nowego życia, stało się więc symbolem odradzającego się życia znanym w wielu kulturach. Jest elementem mitów kosmogonicznych w większości kultur świata.

Jajka przeciwdziałały złym duchom. Włożone do grobu miały za zadanie oczyścić zmarłych ze wszystkich nieprawości. Używano ich też jako kamienia węgielnego przy zakładaniu nowych miast, wielkich budowli (np. kościół Mariacki), przy budowie nowych domów. Jajko figuruje również we wszystkich obrzędach związanych z pracami rolnika.

Na ziemiach polskich najstarsze pisanki, pochodzące z końca X wieku, odnaleziono podczas wykopalisk archeologicznych na opolskiej wyspie Ostrówek, gdzie odkryto pozostałości grodu słowiańskiego. Wzór rysowano na nich roztopionym woskiem, a następnie wkładano je do barwnika – łupin cebuli lub ochry, które nadawały im brunatnoczerwoną barwę.

Zwyczaj dekorowania jajek znany był już w starożytności. Najstarsze przykłady liczą ponad 5000 lat. Są to pisanki z Asyrii, nieco późniejsze pochodzą z Egiptu, Persji, Rzymu i Chin. Kolorowo pomalowanymi jajkami Chińczycy obdarowywali się wraz z nadejściem wiosny. W starożytnym Egipcie motywem zdobniczym jajek były skarabeusze z dwoma postaciami ludzkimi. W Kairze na jajkach uwieczniano wizerunki sławnych mężów, a w Sudanie zamieszczane były cytaty z Koranu.

 

Legendy i podania

Wiele jest starych legend i podań dotyczących malowania jajek. Podanie greckie z X wieku mówi, że zwyczaj malowania jajek wielkanocnych wprowadziła św. Magdalena. Ponoć Maria Magdalena, przyszedłszy do Heroda z prośbą, aby ulitował się nad Jezusem, podarowała mu kilka malowanych jajek. Ta opowieść dała początek przekonaniu, że to wyłącznie dziewczęta powinny malować jajka, a najładniejsze z nich ofiarowywać swoim chłopcom, co miało zjednać im miłość. W Wielki Piątek, według polskiej tradycji, gotowano i malowano jajka. Młode dziewczęta w wodzie, w której je gotowały, myły włosy, wierząc, że będą gęste, bardzo piękne i lśniące. To pisankami zaś dyngowały się (wykupywały) przed oblewaniem w Wielkanocny Poniedziałek.

W jednej z naszych opowieści ludowych także bohaterką jest św. Magdalena. „Bolejącej przy pustym grobie Zbawiciela Marii Magdalenie ukazał się anioł i rzekł: «Nie płacz Maryo. Chrystus zmartwychwstał!». Uradowana pobiegła do domu i ujrzała wszystkie jajka, które w swej izdebce chowała, ubarwione na czerwono. Gdy wyszła z niemi przed dom, napotkała apostołów i poczęła im te jajka rozdawać, głosząc o zmartwychwstaniu Pańskiem. Jajka w rękach apostołów zmieniały się w ptaki, świadcząc, że tak samo i ze śmierci Chrystusa powstał żywot wieczny dla ludzi”.

 

Pisanki – zabawy, gry, podarunki

Pisanki nie były tylko ozdobą koszyczka ze święconką. Z pisankami wiąże się wiele wielkanocnych zabaw i gier, a najpopularniejsza – walatka – to uderzanie pisanką o pisankę. Niegdyś ten kto stłukł pisankę przeciwnika, wygrywał cały jego zapas.

Inną pisankową grą była dawniej burda polegająca na rzucaniu do siebie pisanek. Kto złapał – zatrzymywał pisankę przeciwnika, kto stłukł – oddawał jedną ze swoich. W niektórych miejscowościach urządzano zawody przerzucania pisanek przez dach kościoła lub chaty.

Pisanki były też ulubionym podarunkiem wielkanocnym. Całe ich stosy ofiarowywano w dowód przyjaźni najbliższym i przyjaciołom, bowiem podarowywanie pięknie zdobionego jajka było wyrazem dobrych życzeń i serdecznych uczuć.

 

Nazewnictwo jajek wielkanocnych

Nazwa jajek wielkanocnych zależy od sposobu, w jaki zostały udekorowane. Jajka pomalowane na jeden kolor nosiły nazwę: kraszanek, malowanek, byczków, ałunek, hałunek.

Jajka zdobiono na dwa sposoby: techniką batikową, polegającą na rozprowadzaniu gorącego wosku pszczelego specjalnym pisakiem lub techniką zeskrobywania pomalowanej skorupki przy pomocy ostrego noża czy np. igły.

Jeżeli na jednostajnym tle wyskrobano deseń, takie jajka zwały się rysowanką lub skrobanką. Pisankami lub piskami nazywano jajka malowane na jeden kolor lub kilka z białym wzorem; najpierw pokrywano je pszczelim woskiem, a następnie gotowano w barwnikach. Wszystkie gotowane i barwione po ostygnięciu nacierano smalcem dla nadania połysku.

 

Barwienie pisanek

Na kolor żółty barwiono jajka w łupinach cebuli; najjaśniejszy, jasnożółty z odcieniem kanarkowym uzyskiwano z kory młodej niedojrzałej jabłoni z dodatkiem kwiatów majówki błotnej, a także z suszonych jaskrów polnych. Na zielono barwił jajka wywar z widłaka (nie wolno, bo pod ochroną), młode żyto ozime, inne zboża i trawy, liście pokrzywy lub liście barwinka, a także suszony kwiat fiołka i jemioła. Kolor brunatny nadawały jajkom liście bazylii, można go też było uzyskać przez moczenie jajek w wodzie stojącej w wydrążeniu pnia dębowego. Kolor fioletowy dawało gotowanie w wywarze z liści ciemnej malwy. Na czerwono (od pomarańczowego do ciemnego karminu) farbowano jajka m.in. w łupinach cebuli, korze dębowej, krokusie, owocach czarnego bzu, suszonych owocach jagód. Kolor czarny nadawały kora olchy i młode liście klonu czarnego. Do barwienia używano ponadto farbki do bielizny, atramentu, kawy i cynamonu.

Nadawane pisankom barwy miały znaczenie symboliczne. Kolor fioletowy lub niebieski oznaczał żałobę wielkopostną, ale ubarwione tak jajka miały symbolizować koniec żałoby. Barwy żółte, zielone i różowe oznaczały radość ze zmartwychwstania Chrystusa, a czerwona symbolizowała krew Chrystusa przelaną za nasze grzechy. Na pamiątkę zmartwychwstania kolor czerwony stał się symbolem zwycięstwa, radości i dobrych wiadomości. Zależnie od rysunku pisanki nosiły swoje własne nazwy: sosenki, jabłuszka, topolki, dzwoneczki, koguciki, kurze łapki.

Swego czasu jeden z naszych największych badaczy polskich tradycji Zygmunt Gloger powiedział, cytuję: „OBCE RZECZY WIEDZIEĆ DOBRZE JEST, SWOJE – OBOWIĄZEK”. Mam nadzieję, że powyższy tekst, który należy traktować jako zaledwie wstęp do dalszej lektury, przyczyni się do popularyzacji i pogłębienia wiedzy o naszej polskiej tradycji związanej z pisankami wielkanocnymi.

 

Władysław Głowala